حاجی بکتاش ولی، متصوف قرن سیزدهم میلادی و بنیانگذار طریقت بکتاشیه در سال ۱۲۰۹ میلادی در نیشابور بدنیا آمد.نام و نسب او را محمدبن ابراهیم بن موسی خراسانی ثبت کرده اند.وی در ترکیه به حاجی بکتاش ولی مشهور است. بنابر گزارشِ کتاب مناقب حاجی بکتاش یا ولایت نامه اهل نیشابور، از نسل موسی کاظم، و مرید لقمان خراسانی یکی از خلیفه های خواجه احمد یسوی بوده است.
ابتدا پدرش او را برای ارشاد نزد لقمان خراسانی] برد. سپس حاجی بکتاش مدت ها در
نجف و
مکه گوشه نشینی اختیار کرد و احتمالاً به دستور لقمان یا بر اثر مکاشفه ای به آناطولی،(
امپراتوری عثمانی)، رفت. در آماسیه به بابااسحاق پیوست و به احتمال بسیار در شورش باباییان بر ضد
سلجوقیان، که به کشتار باباییانان انجامید، شرکت داشت و برادرش، مَنتَش]، نیز در
سیواس در همین شورش کشته شد.حاجی بکتاش پس از این واقعه به
قیرشهر ( kirşehir ) و از آنجا به قَرَه اُویوک («حاجی بکتاشِ» کنونی )، قصبه ای میان
قیصریه و
قونیه رفت، و خاتون آنا را به دختر خواندگی خود برگزید و تا پایان عمر در آنجا ماند.
وفات بکتاش را برخی در ۷۳۸ نوشته اند، اما صحیح نیست، زیرا این تاریخ برای تطبیق با لفظِ «بکتاشیه »، از نظر حساب جُمّل، جعل شده است . در یادداشتی در پایان کتابِ اسرار حروفنامه، وفات او ۶۶۹ ثبت شده است . در وقفنامه ای به تاریخ ۶۹۱ پس از نام حاجی بکتاش، کلمة «المرحوم » آمده و در وقفنامة دیگری به تاریخ ۶۹۵، نیز که در خانقاه شیخ سلیمان ولی در قیرشهر موجود است، با قید «مرحوم » از او یاد شده است، بنابراین تاریخ ۶۶۹ درست به نظر می رسد.از جمله آثار بکتاش کتابی است به نام المقالات، به عربی که اصل آن در دست نیست . دو ترجمة منظوم ترکی از این اثر وجود دارد: ترجمة سعید اَمره، شاعر بکتاشی قرن هشتم (نسخه ای از این کتاب در ۸۲۷ استنساخ شده و در کتابخانة مانیسا/مَغنیسا موجود است )، و ترجمة خطیب اوغلی، شاعر قرن نهم . بنابر این ترجمه ها، کتاب دارای چهار بابِ شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت بوده است . در هر باب دربارة مرگ، احوال دل، تصوف، زاهد، عارف و محب بحث، و مقام انسان ستایش شده است . از جمله مطالب این کتاب، شهادت مردم به پیامبری رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم از زمان حضرت آدم، و تشبیه اوقات پنجگانة نماز به پیامبر اسلام و خلفا است .
سید محمد رضوی -محمد بن ابراهیم بن موسی خراسانی- که به «حاجی بکتاش ولی نیشابوری» معروف است، نسبش به امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. بکتاش ولی نیشابوری، از عارفان مشهور قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) و هم‌عصر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و خلیفه بابااسحاق می‌باشد. حاجی بکتاش، در روستای فوشنجان، از توابع بخش مرکزی نیشابور به دنیا آمد و دوران کودکی و جوانی را در نیشابور و خراسان گذرانید و شاگرد و مرید لقمان خراسانی (لقمان پرنده) –عارف و صوفی بزرگ آن روزگار و از خلیفه‌‌های احمد یسوی- گردید و سپس دوره‌ای را در نجف اشرف و مکه مکرّمه به عزلت و گوشه‌نشینی گذرانید. پس از آن، به روم رفت و در آماسیه، به بابا اسحاق پیوست، و به یاری جنبش «باباییان» (یاران بابااسحاق) بر ضد سلجوقیان روم شتافت. امّا سرانجام این جنبش، به کشتار وسیع بابایان و بسیاری از یاران حاجی بکتاش انجامید. بکتاش نیشابوری پس از این واقعه، به قیرشهر (در ترکیه فعلی) و از آنجا به قَرَه اُویوک (شهر حاجی بکتاشِ کنونی) رفت، به ترویج تعالیم خود پرداخته و تا پایان عمر در آنجا ماند. بکتاش نیشابوری، در میان باباییان پیروان و هواخواهان فراوانی داشت، و با گردآمدن آنان پیرامون وی، او با عنوان «پیر قلندران» و «سرور اَبدال» نامیده شد و طریقت بکتاشی (بکتاشیگری یا بکتاشیه) شکل گرفت. وفات حاجی بکتاش نیشابوری را 669 یا 695 قمری، ذکر کرده‌اند.
«المقالات» نام کتابی است به عربی از بکتاش نیشابوری که ترجمه‌هایی به ترکی، از آن برجای مانده، که در چهار بابِ شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت، تنظیم و در هر باب درباره مرگ، احوال دل، تصوف، زاهد، عارف و محب بحث، و مقام انسان سخن گفته شده است. «مقالات غیبیّه و کلمات عِینیّه» نیز مجموعه‌ای است فارسی، مشتمل بر دو رساله که منسوب به بکتاش نیشابوری می‌باشد و در برگیرنده مجموعه‌ای است از نکات و مواعظ همراه با آیات و روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و همچنین افادات و سخنان وی درباره ذکر، مشاهده، مجاهده، فنا، استغراق و فقر است.
پس از درگذشت حاجی بکتاش، مکتب فکری و مذهبی بکتاشی و بکتاشیان گسترش زیادی در آناطولی یافت. اما در اواخر قرن نوزدهم میلادی، بر اثر سیاست تعقیب و تبعید بکتاشیان در دوران حکومت عثمانی‌ها، بکتاشیان متوجه شبه جزیره بالکان گردیدند، آلبانی، محل تجمع و مرکز بکتاشیان جهان گردید و امروزه شهر «تیرانا» -پایتخت کشور آلبانی- مرکز تجمع و برگزاری آیین‌های بکتاشیان جهان، می‌باشد.
مکتب بکتاشی، ریشه در مذهب شیعه دارد که با اعمالی صوفیانه و آیین‌های ایرانی و برخی باورهای بومی مردم منطقه آمیخته است. بکتاشیان، شیعیان 12 امامی هستند که همانند ديگر شيعيان، برای امام حسين و شهدای كربلا ماتم می‌گيرند. دوره ويژه ی عزاداری آنان «ماتم» نام دارد. در اين ايام آنان از اول تا دهم محرم روزه گرفته، نوحه‌سرايی می‌كنند. جدا از ماتم، بكتاشيان آلبانی برخی جشن‌ها را نيز بومی كرده‌اند. از جشن‌های بكتاشيان، نوروز ايرانی است كه آنان، آن روز را ميلاد امام علی علیه‌السلام می‌پندارند. بزرگان مذهبی مکتب بکتاشی، «بابا» نامیده می‌شوند و محل تجمع و برگزاری مراسمات مذهبی بكتاشيان، «تکیه» نام دارد. بکتاشیان، امروزه تكيه‌های زيادی در آلبانی دارند. با اين كه بکتاشی‌ها، حدود 15% از مردم آلبانی بكتاشی هستند و تكيه‌ها بيش‌تر در جنوب آلبانی قرار دارند، طريقت جايگاه مهمی در كميته مسلمانان آلبانی دارد. همچنین، بكتاشيان، در كوزوو و مقدونيه نيز تكيه‌ها و كميته‌های مهمی دارند.
نیشابور در ایران، زادگاه حاجی بکتاش ولی نیشابوری:
نیشابور، که در مرکز استان خراسان ایران واقع گردیده، به عنوان «ام‌البلاد خراسان»، یکی از سرزمین‌هایی است که دارای پیشینه تاریخی، فرهنگی و دینی دیرینه، عظیم و درخشانی در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی است، چنانکه اندیشمندان و صاحبنظران حوزه فرهنگ و تمدن ایران، نیشابور را «نماد تاریخ و فرهنگ ایران» نامیده‌اند؛ امام هشتم شیعیان جهان –امام علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام- در مسافرت تاریخی‌شان از مدینه به مرو در سال 200 هجری، حدیث بی‌همتا و قدسی «سلسلة‌الذهب» را در نیشابور به مسلمانان جهان، ابلاغ فرمودند. نیشابور، سرزمینی است که به پایگاه و پرورشگاه بزرگترین محدّثان، عالمان و دانشمندان جهان اسلام و تشیع، نام‌آور است، از این روی، این دیار در متون تاریخی، دارنده عنوان «دارالعلم» می‌باشد و بررسی و پژوهش و بازکاوی در یکایک علوم اسلامی، بدون نام نیشابور و پرورش‌یافتگان مکتب فکری و علمی نیشابور، کاری ناتمام است؛ تنها یاد چند نام، مانند فضل بن شاذان نیشابوری، میرحامد حسین موسوی هندی نیشابوری، مسلم قشیری نیشابوری، حمدون قصار، ابوعلی دقاق و فریدالدین عطار، اشارتی بر این معناست. هرچند خدمات و فعالیت‌های ارشمند این سرزمین، پس از ضربه مهلک یورش ویرانگر و تمدن‌سوز بربریت مغول، که در ابتدای قرن هفتم هجری به وقوع پیوست، دچار کُندی شد ولی در همین قرن، شخصیتی همچون «حاجی بکتاش ولی نیشابوری»، در آگوش همین سرزمین بالیده و منشاء و بنیانگذار مکتبی فکری و عقیدتی در آنسوتر غرب ایران و آناطولی می‌گردد: مکتبی عقیدتی که امروز به نام «بکتاشیه» شناخته می‌شود. نک، هنوز 50 سال از وفات بکتاش نیشابور نگذشته، که از دامان نیشابور، رادمری باورمند به نام شیخ حسن جوری سر برمی‌دارد و جنبشی دیگر برای آزادی ایران‌زمین از چیرگی بیگانگان بربر و افراشتن پرچم آیین دلدلگی شیفته‌وار به اهل بیت عصمت و طهارت را بر پا می‌دارد. بی‌گمان، ریشه نگاه و اندیشه دو رهبر فکری و معنوی سده‌های هفتم و هشتم هجری (حاجی بکتاش ولی نیشابوری و شیخ حسن جوری نیشابوری)، به رویداد مینوی و شکوهمندی است که پانصد-ششصد سال پیش از آن، این سرزمین را میراث‌دار نور و معنا ساخته است؛ آری! یکی از فرزندان قلم‌داران مرصّع و میراث‌داران حدیث عشق، «نهضت شیعی سربداران خراسان» و دیگری، «مکتب شیعی بکتاشیان آناطولی» را پدیدار می‌سازد. هر آینه، نباید از نگاه دور داشت که به گفته آن چکامه‌سرای ژرف‌اندیش «هر کسی از ظنّ خود شد یار من». پس بی‌گمان و به برداشتی، این‌ها تنها نمودی از شعاعی از خورشید جاویدان‌درخشان و همواره‌فروزان سلسة‌الذهبند، که هر یک، به ظنّ خود، جلوه‌ای از آن رویداد افروزنده تاریخ مکتب تشیع را، بازتابانده‌اند.
نوشهیر در ترکیه، اقامتگاه حاجی بکتاش ولی نیشابوری:
«مجتمع درگاه حاجی بکتاش» یا «خانه پیر»، جایی که آرامگاه و بقعه حاجی بکتاش ولی نیشابوری در آن قرار گرفته، جزء شهر «حاجی بکتاش» می‌باشد، شهر حاجی بکتاش در نزدیکی شهر نوشهیر (Nevşehir) -مرکز استان نوشهیر کشور ترکیه- واقع شده است. مجتمع درگاه حاجي بکتاش (خانه پير)، در سال 1964 گشايش يافت. اين موزه از سه حياط تشکيل يافته است: حياط اول (با چشمه‌اي به سبک چشمه‌هاي عثماني)، حياط دوم (دارای حوض مربّع‌شکل و مجسمه شيري در سمت راست آن، همچنین اطاق‌هاي در ضلع شرقی که دارای کاربری نانوایي و مطبخ درگاهند، در مطبخ، آلات آشپزخانه و ديگ سياه -که از سوي بکتاشيان مقدس شمرده مي‌شد، قرار دارد. در ضلع غربی، اطاق‌هايي به نام «خانه ميدان» قرار دارد. در ورودی، که در گذشته دور «آئين جم» برگزار می‌شده است «سنگ ميدان» قرار گرفته است. امروز در طبقات بالاي خانه‌ميدان، کتابخانه و موزه جاي گرفته است.)، حیاط سوم (مزار دده بابا، باليم سلطان و در مقابل آن‌ها مزار حاجي بکتاش ولي). درگاه حاجی بکتاش ولی نیشابوری، یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری تاریخی و مذهبی کشور ترکیه است، و در برنامه‌های گردشگری کشور ترکیه، به آن بسیار توجه می‌شود به گونه‌ای که به پیشنهاد ترکیه، سال 2009 میلادی به عنوان «سال بکتاش ولی» از سوی سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی سازمان ملل متحد (یونسکو)، موافقت و نامگذاری گردید.
تیرانا در آلبانی، مرکز بکتاشیان جهان:
جمهوری آلبانی، کشوری است در جنوب شرقی قاره اروپا که از شمال غرب با مونته‌نگرو، از شمال شرق با کوسوو، از سوی خاور با مقدونیه و از طرف جنوب و جنوب شرقی با یونان همسایه است. دریای آدریاتیک، در غرب و دریای ایونی در جنوب غربی آلبانی قرار گرفته‌اند. ساحل آلبانی در تنگه اوترانتو با ساحل ایتالیا، ۷۲ کیلومتر فاصله دارد. نظام سیاسی آلبانی، دموکراسی پارلمانی است و این کشور، از اعضای ناتو و تنها عضو «سازمان کنفرانس اسلامی» در اروپا می‌باشد. 95 درصد مردم این کشور، از تبار آلبانیایی و بقیه، بیشتر یونانی هستند. ۷۰ درصد مردم آلبانی، مسلمان و ۳۰ درصد، مسیحی هستند. جمعیت آلبانی، حدود دو میلیون و ۸۰۰ هزار نفر و جمعیت پایتخت آن، ۴۲۱ هزار نفر است.
پایتخت این کشور، شهر «تیرانا» (Tiranë/Tirana ) است. وجه تسمیه تیرانا به روایت‌های گوناگون ثبت شده است به عنوان مثال، برخی تیرانا را نام یکی از قهرمانان ملی آلبانی در جنگ عثمانی‌ها با اسکندربیک (ژرژ کاستریوتا) دانسته‌اند. تیرانا، در مدت دو سده، تحت حاکمیت موروثی نوادگان سلیمان پاشا -که به ذکوربیک‌ها معروف بودند- قرار داشت؛ در این دوران، شهر به تدریج رشد و رونق یافت. درسده‌ی 11ق/17م اهالی تیرانا و نواحی اطراف آن، به سرعت به اسلام روی آوردند، به طوری که در سده‌ی 18م، همه اهالی تیرانا جز یک خانواده کاتولیک رومی، مسلمان بودند. به اسلام گرویدن سریع اهالی تیرانا و اطراف آن، منجر به تشکیل طبقه‌ای مرکب از بیک‌ها، صنعتگران و بازرگانان، و همچنین سبب رشد و رونق موسسات دینی شد. از جمله، در آن دوره، مسجد ساخته شد که شماری از آن‌ها را خاندان‌های اصیل، و شماری را بازرگانان پدید آوردند. در اوایل سده 20م، بیشتر مسلمانان تیرانا پیرو طریقت‌های بکتاشی و یا هوادار رفاعیه بودند. امروزه، مرکز جهانی، رييس طريقت بکتاشی و همچنین تكيه اصلی بکتاشیان در شهر تيرانا مستقر است. در اسفندماه سال 1385، با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران و جمعی از بزرگان بکتاشیان جهان، از تندیس حاجی بکتاش ولی نیشابوری در کنار عبادتگاه ادعون در مرکز بکتاشیان در شهر تیرانا –پایتخت کشور آلبانی-، رونمایی شد. بر روي سنگ يادبود تنديس حاج بكتاش نیشابوری، نوشته شده است: «سيد محمد رضوي -از سادات امام رضا- مي‌باشد. او از اهالي نيشابور و متولد ايران است و در دهكده حاج بكتاش در تركيه وفات نمود.» این مراسم، بارها از شبكه‌هاي تلويزيوني آلباني، همراه باتصاويري از سخنراني سفير جمهوري اسلامي ايران، پخش گرديد.
خواهرخواندگی نیشابور، نوشهیر و تیرانا:
حاجی بکتاش ولی نیشابوری، امروزه به عنوان رهبر مذهبی، عارف قدیس، اصلاحگر اجتماعی و فیلسوف انسانگرا در جهان شناخته شده است؛ عارفی که تفكر وي كه بر پايه حسن نيت و عشق به انسان‌ها بود در مدتي كوتاه در ين توده‌هاي عظيم مردم، طرفداران بسياري يافت. از سخنان بکتاش نیشابوری است: «پايان راه بدون علم، تاريكي است»، «به دنبال هر چه هستي در خود جستجو كن» و «فراموش نكنيد كه دشمن شما هم يك انسان است.»
چنانکه پیش از این گفته شد: نیشابور در ایران، زادگاه و پروردگاه حاجی بکتاش ولی؛ نوشهیر (شهر حاجی بکتاش) در ترکیه، محل اقامت و نشر و ترویج تعالیم این عارف بزرگ؛ و تیرانا در آلبانی، مرکز مذهبی بکتاشیان جهان است. بی‌گمان، حاجی بکتاش ولی، به عنوان اندیشمند و رهبری مذهبی که جایگاهی بین‌المللی دارد، پیوندگاه شایسته‌ای برای همگرایی و همکاری بین سه شهر نیشابور، نوشهیر و تیرانا می‌باشد که می‌تواند به عنوان بنیانی برای همکاری بیشتر سه کشور مسلمان ایران، ترکیه و آلبانی در زمینه‌های فرهنگی و گردشگری به شمار آید.
پیمان خواهرخواندگی نیشابور و نوشهیر و تیرانا، افزون بر ایجاد زمینه‌های توسعه گردشگری و فرهنگی (ارتباطات و تعاملات مراکز فرهنگی، پژوهشی، دانشگاهی و آموزشی)، فرصتی ارزشمند را برای زمینه‌سازی شناخت محصولات نیشابور –به عنوان قطب قدرتمند کشاورزی و صنعتی شرق کشور- در این کشورها، فراهم خواهدت کرد. بی‌گمان، محصولاتی با نام و برند نیشابور –که زادگاه و پرورشگاه شخصیت حاجی بکتاش ولی است- نزد مردم کشورهای ترکیه و آلبانی، از محبوبیت ویژه‌ای، برخوردار خواهد بود.
